Μαρία Λαϊνά, Δ΄ Θριαμβικό

Μαρία Λαϊνά, «Δ΄ Θριαμβικό», Από τη συλλογή Επέκεινα (1970)

Love is not love
which alters when it alteration finds
or bends with the remover to remove
Σαίξπηρ, Sonnet 116

Δεν είναι αγάπη αυτή

που αλλάζει με της τύχης όλες τις στροφές

και με κάθε σκούντημα παραστρατεί

(μτφρ. Β. Ρώτας)

Αν κάποτε πεθάνω,

    μην ακούσεις ποτέ πως τάχα «κείμαι ενθάδε»:
    εσύ θα με 'βρεις στην αναπνοή του αγέρα
    στο φευγαλέο, παιδικό χαμόγελο.

Αν κάποτε πεθάνω,

    μη διαβάσεις ποτέ το όνομά μου σε πέτρα:
    εσύ θα ξέρεις να μ' ακούσεις στον αχό της άνοιξης
    και στην επιμονή του ήχου της βροχής.

Αν κάποτε πεθάνω,

    μην πιστέψεις ποτέ πως η αγάπη μου τελείωσε:
    σκέψου πως θα σε περιμένει,
    σ' άλλες αισθήσεις περιγράφοντας την ομορφιά σου.

Μια καινοτομία στη διδασκαλία των Κ.Ν.Λ. Γυμνασίου και Λυκείου στη δεκαετία που εκπνέει είναι το λεγόμενο παράλληλο κείμενο, το οποίο αποσκοπεί να καλλιεργήσει στους μαθητές τη δεξιότητα να ερμηνεύουν με τη βοήθεια του διδαγμένου κειμένου ένα άλλο αδίδακτο. Στο ΠΔ. για την αξιολόγηση των μαθητών στο μάθημα της Λογοτεχνίας Γυμνασίου η σύγκριση με ένα άλλο έργο συναφές με το εξεταζόμενο κείμενο είναι προαιρετική και αφορά μόνο τους μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου, ενώ στο Λύκειο η ερώτηση είναι υποχρεωτική. 

Πιο συγκεκριμένα, ο στόχος της ερώτησης δεν είναι να δυσκολέψει περισσότερο τους μαθητές από ό,τι γενικότερα δυσκολεύει το μάθημα της Λογοτεχνίας, αλλά να οξύνει την κρίση τους με τη μεταφορά της πείρας που αποκόμισαν από το διδαγμένο κείμενο σε ένα άλλο, παρεμφερές. Έχει επίσης σκοπό να αυξήσει την ευαισθησία τους με τη διεύρυνση της επαφής τους και με άλλα λογοτεχνικά κείμενα, ελληνικά και ξένα. Με το παράλληλο κείμενο αποφεύγονται οι μηχανιστικές απαντήσεις, που μπορεί να προέρχονται από την αποστήθιση ξένων αναλύσεων. Ο μαθητής καλείται να αξιοποιήσει την αποκτηθείσα γνώση εντοπίζοντας τα κοινά σημεία μορφής ή περιεχομένου και να προβληματιστεί με νέους, διαφορετικούς, τρόπους έκφρασης.

Μια άλλη, έμμεση ωφέλεια, είναι η διάνθιση της διδακτέας ύλης και με άλλα κείμενα που ξεφεύγουν από τη συγκεκριμένη εποχή, λόγω της ιστορικής κατάταξης των ΚΝΛ Λυκείου. Έτσι, στην Α΄ Λυκείου λ.χ. οι μαθητές μπορούν να χαρούν ως παράλληλα και άλλα κείμενα από μεταγενέστερες εποχές  που τους μιλούν περισσότερο και δεν εγκλωβίζονται στον 19^ο αιώνα. Το ίδιο ισχύει και για τη Γ΄ Λυκείου, όπου, όσο διδάσκεται σ’ αυτή την τάξη η Λογοτεχνία, το καταθλιπτικό κλίμα του Πολέμου και του Εμφυλίου κουράζει τους μαθητές.

Για το λόγο αυτό, ως παράδειγμα για την επεξεργασία ενός ποιήματος και τη διδακτική αξιοποίηση ενός παράλληλου κειμένου, επέλεξα ένα ποίημα της Γ΄ Λυκείου που δεν κινείται στο μεταπολεμικό/μετεμφυλιακό κλίμα. Είναι ένα ερωτικό ποίημα, από τα λίγα του είδους που υπάρχουν στα βιβλία της Λογοτεχνίας: της Μαρίας Λαϊνά «Δ΄ Θριαμβικό».

Ι. Βιογραφικά Στοιχεία

Η Μαρία Λαϊνά γεννήθηκε στην Πάτρα το 1947. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκε ως κειμενογράφος, μεταφράστρια, επιμελήτρια εκδόσεων, script writer σε τηλεοπτικές εκπομπές και ταινίες. Ήταν παραγωγός, επιμελήτρια και παρουσιάστρια σε εκπομπές της ελληνικής ραδιοφωνίας με λογοτεχνικά θέματα. Δίδαξε επί 15ετία την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία σε αμερικάνικα κολέγια. Ποιήματα της έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, γερμανικά, σουηδικά, φιλανδικά, βουλγαρικά, εβραϊκά και σε άλλες γλώσσες.

Το 1993 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο ποίησης για την ποιητική της συλλογή, Ρόδινος φόβος. Η μετάφραση στα Γερμανικά της ίδιας συλλογής απέσπασε το βραβείο της Πόλης του Μονάχου. Το 1996 επίσης τιμήθηκε με το βραβείο Καβάφη και το 1998 με το βραβείο Μαρία Κάλλας του Γ΄ προγράμματος της ελληνικής Ραδιοφωνίας.

ΙΙ. Το έργο της

ΠΟΙΗΣΗ: Ενηλικίωση. 1968. Επέκεινα, Κέδρος, 1970. Αλλαγή τοπίου. Κέδρος, 1972. Σημεία Στίξεως. Κέδρος, 1979 / Στιγμή, 1991,  Δικό της. Κείμενα, 1985. Ρόδινος φόβος. Στιγμή, 1992, 1994.

ΘΕΑΤΡΟ: Ο Κλόουν (θεατρικός μονόλογος), Στιγμή, 1985. Η Πραγματικότητα είναι πάντα εδώ (θεατρικό σε τρεις πράξεις), Στιγμή, 1990. Ένα κλεφτό φιλί. (θεατρικό μονόλογος), Άγρα, 1996. Το Φαγητό (μονόλογος), Άγρα, 1998. Οικογενειακή υπόθεση (θεατρικό σε τρεις πράξεις), Καστανιώτης.

ΠΕΖΑ: Η Εφτάψυχη, διήγημα, τομ. Μικρή Ζωολογία. Πατάκης, 1998. Έως θανάτου, διήγημα. Πατάκης, 2001.

Ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση Πάουντ, Έλιοτ, Μάνσφηλντ, Γουίλλιαμς, Μίλλερ κλπ.

Εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με την ποιητική συλλογή Ενηλικίωση και ακολούθησαν τα έργα: Επέκεινα, Αλλαγή τοπίου, Σημεία στίξεως, Δικό της, Ρόδινος φόβος, Ένα κλεφτό φιλί.

ΙΙΙ. Το ποίημα «Δ΄ Θριαμβικό»: ερμηνεία

Ανήκει στη συλλογή Επέκεινα (1970), η οποία αποτελεί μια σύνθεση τεσσάρων μερών: Α΄ Βαφτιστικό, Β΄ Θρηνητικό (6 Κύκλοι), Γ΄ Έξοδος, Δ΄ Θριαμβικό. Η συλλογή αυτή, που δίνει την αίσθηση θεατρικού έργου, έχει ως θέμα της το θάνατο, βιωμένο όμως μέσω του έρωτα. Αυτόν τον «επέκεινα κόσμο» πασχίζει να εξερευνήσει η ποιήτρια. Τα ποιήματα της συλλογής αυτής διακρίνονται από εσωστρέφεια, μοιάζουν με εσωτερικό μονόλογο και δεν έχουν ίχνος εγκεφαλικότητας[2], ενώ ο λόγος τους είναι λυρικός κι ελλειπτικός.

Στο συγκεκριμένο ποίημα, η ποιήτρια απευθύνεται στο αγαπημένο πρόσωπο και το παρηγορεί πως, αν κάποτε πεθάνει, θα υπάρχει παντού, στον αέρα, στους ήχους της άνοιξης και της βροχής, γιατί η αγάπη δεν τελειώνει με το θάνατο. Το ποίημα έχει την ιδιότητα να ξεπερνά τις συντεταγμένες του χώρου και του χρόνου και να καταγράφει συναισθήματα που εκφράζουν όχι μόνο το παρόν, αλλά και το «επέκεινα», την αιωνιότητα. Είναι ένα ποίημα λυρικό με μεταφυσικές αναφορές, με επίκεντρο όμως την αγάπη.

Ο τίτλος δείχνει ότι το ποίημα αυτό είναι το τέταρτο μέρος της ποιητικής σύνθεσης, που εκφράζει τον «θρίαμβο» του έρωτα, ο οποίος υπερβαίνει τα πάντα, ακόμα και το θάνατο. Αυτό άλλωστε έχει ως θέμα του και το «μότο» του ποιήματος, το οποίο η ποιήτρια δανείζεται από τον Σαίξπηρ (1564-1616). Οι αγγλικοί στίχοι προέρχονται από το 116^ο Σονέτο του ποιητή (το 1609 ο ποιητής εξέδωσε την περίφημη συλλογή των 154 σονέτων του) και σ’ αυτούς εκφράζεται ένας «αρνητικός» ορισμός της αγάπης (τι δεν είναι αγάπη): «Δεν είναι αγάπη αυτή που αλλάζει όταν βρίσκει δυσκολίες ή λυγίζει όταν το πρόσωπο μετατοπίζεται (δεν υπάρχει πια)»[3]. Άρα αγάπη είναι το συναίσθημα που παραμένει ακλόνητο σε κάθε εμπόδιο, ακόμα κι όταν έχει χαθεί το αγαπημένο πρόσωπο. Με αυτή την έννοια το «μότο» δένει απόλυτα με το περιεχόμενο του ποιήματος (διακειμενικότητα).

Χαρακτηριστικό στοιχείο του ποιήματος είναι η επανάληψη σε κάθε στροφή του στίχου «Αν κάποτε πεθάνω» που εισάγει κάθε φορά ένα νέο γνώρισμα της αγάπης, το οποίο προβάλλει τη δύναμή της: την ειλικρίνεια και την αγνότητά της η πρώτη στροφή, την πανταχού παρουσία της η δεύτερη, τη διάρκειά της η τρίτη. Με τη σαιξπηρική αρνητική τεχνική (άρση), μεταδίδει και η ποιήτρια τη θέση της για τη δύναμη της αγάπης, που κερδίζει την αιωνιότητα νικώντας το θάνατο.

Το ποίημα αρχίζει με έναν υποθετικό στίχο σε πρώτο πρόσωπο, που σηματοδοτεί μια ποιητική συνομιλία ανάμεσα στο ποιητικό υποκείμενο (το ποιητικό «εγώ») και σ’ ένα «άλλο» πρόσωπο, το «αντικείμενο» της αγάπης (το ποιητικό «εσύ») στο οποίο απευθύνεται σε β΄ ρηματικό πρόσωπο («μην ακούσεις», «θα με βρεις», «μη διαβάσεις» κτλ.) με άμεσο και οικείο τρόπο. Το ποίημα μοιάζει, έτσι, με μια τρυφερή συνομιλία, ουσιαστικά όμως είναι ένας μονόλογος. Η υποθετική πρόταση («Αν κάποτε πεθάνω») ξαφνιάζει, με δεδομένο ότι η μόνη βεβαιότητα που έχει ο άνθρωπος είναι ο θάνατος: το ποιητικό υποκείμενο υπαινίσσεται πως, όταν η αγάπη ζει αιώνια, δεν υπάρχει θάνατος. Στο δεύτερο στίχο, το ποιητικό υποκείμενο προτρέπει το αγαπημένο πρόσωπο να μην πιστέψει ποτέ πως έχει πεθάνει. Η έγκλιση που χρησιμοποιείται είναι η αποτρεπτική υποτακτική («μην ακούσεις») και το ρηματικό πρόσωπο με το οποίο εισβάλλει στο ποίημα το «εσύ» είναι το β΄. Η ποιήτρια εκφράζει την πεποίθηση ότι ο θάνατος δεν θα την καθηλώσει ποτέ σε μνήμα («ενθάδε κείται»), εφόσον το αγαπημένο πρόσωπο θα αισθάνεται παντού την αγάπη της (στ.3): στο φύσημα του αέρα και σε κάθε αγνό, παιδικό χαμόγελο (στ.4). Θα αντιλαμβάνεται την «παρουσία» της μέσω των αισθήσεων, της όσφρησης («θα με βρεις στην αναπνοή του αγέρα») και της όρασης («στο φευγαλέο, παιδικό χαμόγελο»). Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η ποιήτρια ακολουθεί την τεχνική του σαιξπηρικού μότο, που χρησιμοποιεί την άρνηση, για να δείξει τι είναι αγάπη, αφού τονίζει με έμφαση τι δεν είναι αγάπη.

Στη δεύτερη στροφή, η αγάπη φαίνεται να νικά το χώρο. Με μια δεύτερη υποτακτική η ποιήτρια, «αν κάποτε πεθάνει», προτρέπει το αγαπημένο πρόσωπο να «μη διαβάσει ποτέ το όνομά του σε πέτρα», αφού θα έχει γίνει ένα με τη φύση, με τους ήχους της άνοιξης και της βροχής. Το ποιητικό «εσύ» θα αντιλαμβάνεται την αγάπη μέσω της ακοής («να μ’ ακούσεις στον αχό της άνοιξης …»).

Στην τρίτη στροφή το αγαπημένο πρόσωπο προτρέπεται να «μην πιστέψει ποτέ» πως η αγάπη τέλειωσε με το θάνατό του: Ζει και θα περιμένει περιγράφοντας την ομορφιά του «σ’ άλλες αισθήσεις», σε «υπερ-αισθήσεις». Με τον τελευταίο στίχο προβάλλεται η απόλυτη ταύτιση του «εγώ» με το «εσύ» και η εξιδανίκευση της ομορφιάς που παρέχει ο έρωτας. Τονίζεται επίσης η διάρκεια της αγάπης, που υπερβαίνει το χρόνο και το θάνατο, θριαμβεύει κι αποκτά αιώνια «υπόσταση».

ΙV. Βασικά γνωρίσματα που προκύπτουν για το έργο της

Όταν ολοκληρώσουμε την ερμηνεία του ποιήματος με διαλεκτικό τρόπο, ζητούμε από τους μαθητές να εντοπίσουν τα βασικά γνωρίσματα της ποιήτριας, αφού το ποίημα αυτό είναι αντιπροσωπευτικό της γραφής της. Με βάση τη γέννησή της η Μαρία Λαϊνά εντάσσεται στη γενιά του ’70. Κύριο γνώρισμά της είναι η άρνηση της πραγματικότητας, που εκδηλώνεται με διάθεση εσωστρεφή[4] και σε επίπεδο μεταφυσικό: ως αποστροφή της φθοράς και του θανάτου. Η ποιήτρια προσπαθεί να κατανοήσει τη ζωή μέσα από το πρίσμα του θανάτου. Έτσι, η ποίηση της Λαϊνά διαποτίζεται από υπαρξιακή αγωνία. Ο λόγος της είναι λαγαρός και υπερβατικός, με κύριο γνώρισμα την ακριβολογία και τη συγκινησιακή χρήση όχι μόνο της γλώσσας αλλά και των αισθήσεων. Ποίηση λιτή και εκλεπτυσμένη, με λεπτή φαντασία και αφαίρεση.

V. Αξιολόγηση με παράλληλο κείμενο

Αφού ολοκληρώσουμε την ερμηνεία του κειμένου, αντί άλλης εργασίας/ερώτησης, μπορούμε να ελέγξουμε την πρόσληψη των μαθητών και την αναγνωστική τους επάρκεια μέσω του παράλληλου κειμένου. Το/α παράλληλο/α κείμενο/α θα βοηθήσουν τους μαθητές όχι μόνο να κατανοήσουν περισσότερο το ποίημα αλλά και να εμβαθύνουν σε πτυχές που δεν μπορέσαμε να αναδείξουμε στην τάξη. Αρκεί οι ερωτήσεις που θα συνοδεύουν το κείμενο να είναι εστιασμένες σε συγκεκριμένα θέματα και να μην είναι μια αόριστη και γενική σύγκριση του τύπου «να συγκρίνετε τα δύο κείμενα» ή στην καλύτερη περίπτωση «να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές». Καλό είναι να μην ζητείται από τους μαθητές να συγκρίνουν τα δύο κείμενα και ως προς τη μορφή και ως προς το περιεχόμενο, γιατί τότε θα πρέπει να γράφουν σελίδες. Επίσης, εννοείται ότι δε θα δώσουμε όλα τα παράλληλα που ακολουθούν, αλλά θα επιλέξουμε εκείνο που συμπληρώνει ή φωτίζει περισσότερο το διδαγμένο κείμενο.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1. Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ΣΟΝΕΤΟ XVIII

Να σε συγκρίνω με μια μέρα θερινή;
Εσύ υπερέχεις σε απαλότητα και χάριν
λυγίζει αέρας τα τριαντάφυλλα του Μάη
και δεν κρατούν τα καλοκαίρια μας πολύ.

Άλλοτε καίει πολύ των ουρανών η φλόγα,
θαμπώνεται άλλοτε η ολόχρυσή τους όψη·
τ' όμορφο κάποτε χάνει την ομορφιά του
απ' την πορεία της φύσης είτε από την τύχη.

Μα το δικό σου αιώνιο θέρος δε θα σβήσει,

της ομορφιάς την κατοχή δε θα τη χάσεις,

κι ο Χάρος δεν θα καυχηθεί πως μπήκες στη σκιά του-

θα λάμπεις πάντα εσύ μέσα σ' αιώνιους στίχους!

Όσο θα βλέπουν μάτια κι άνθρωποι αναπνέουν,
οι στίχοι αυτοί θα ζουν κι εσύ θα ζεις μαζί τους.

(μτφρ. Στυλιανός Αλεξίου)

2. Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Σβήσε τα μάτια μου (Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία Β΄ Λυκείου)

Σβήσε τα μάτια μου· μπορώ να σε κοιτάζω,
τ' αυτιά μου σφράγισέ τα, να σ' ακούω μπορώ.
 Χωρίς τα πόδια μου μπορώ να 'ρθω σ' εσένα,
και δίχως στόμα, θα μπορώ να σε παρακαλώ.
Κόψε τα χέρια μου, θα σε σφιχταγκαλιάζω,
σαν να ήταν χέρια, όμοια καλά, με την καρδιά.
Σταμάτησέ μου την καρδιά, και θα καρδιοχτυπώ
                                                          με το κεφάλι.
Κι αν κάμεις το κεφάλι μου σύντριμμα, στάχτη, εγώ
μέσα στο αίμα μου θα σ' έχω πάλι.

            (μτφρ. Κωστής Παλαμάς)

Μαρία Πολυδούρη, Μόνο γιατί μ’ αγάπησες

Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ’ αγάπησες
στα περασμένα χρόνια.
Και σε ήλιο, σε καλοκαιριού προμάντεμα
και σε βροχή, σε χιόνια,
δεν τραγουδώ παρά γιατί μ’ αγάπησες.

Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου
μια νύχτα και με φίλησες στο στόμα,
μόνο γι’ αυτό είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο
κ’ έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα,
μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου.

Μόνο γιατί τα μάτια σου με κοίταξαν
με την ψυχή στο βλέμμα,
περήφανα στολίστηκα το υπέρτατο
της ύπαρξής μου στέμμα,
μόνο γιατί τα μάτια σου με κοίταξαν.

Μόνο γιατί όπως πέρναα με καμάρωσες
και στη ματιά σου να περνάει
είδα τη λυγερή σκιά μου, ως όνειρο
να παίζει, να πονάει,
μόνο γιατί όπως πέρναα με καμάρωσες.

Γιατί δισταχτικά σα να με φώναξες
και μου άπλωσες τα χέρια
κ’ είχες μέσα στα μάτια σου το θάμπωμα
- μια αγάπη πλέρια,
γιατί δισταχτικά σα να με φώναξες.

Γιατί, μόνο γιατί σε σέναν άρεσε
γι’ αυτό έμεινεν ωραίο το πέρασμά μου.
Σα να μ’ ακολουθούσες όπου πήγαινα,
σα να περνούσες κάπου εκεί σιμά μου.
Γιατί, μόνο γιατί σε σέναν άρεσε.

Μόνο γιατί μ’ αγάπησες γεννήθηκα,
γι’ αυτό η ζωή μου εδόθη.
Στην άχαρη ζωή την ανεκπλήρωτη
μένα η ζωή πληρώθη.
Μόνο γιατί μ’ αγάπησες γεννήθηκα.

Μονάχα για τη διαλεχτήν αγάπη σου
μου χάρισε η αυγή ρόδα στα χέρια.
Για να φωτίσω μια στιγμή το δρόμο σου
μου γέμισε τα μάτια η νύχτα αστέρια,
μονάχα για τη διαλεχτήν αγάπη σου.

Μονάχα γιατί τόσο ωραία μ’ αγάπησες
έζησα, να πληθαίνω
τα ονείρατά σου, ωραίε που βασίλεψες
κ’ έτσι γλυκά πεθαίνω
μονάχα γιατί τόσο ωραία μ’ αγάπησες.

VI. Ενδεχόμενες ερωτήσεις

Ι. Δομής

1. Πώς εκφράζεται η σχέση της τέχνης και έρωτα στο παράλληλο κείμενο συγκριτικά με το ποίημα της Λαϊνά;

2. Πώς λειτουργεί το «μοτίβο έρως-θάνατος» στα ποιήματα;

ΙΙ. Περιεχομένου

1. Ποια δύναμη έχει ο έρωτας και πώς αυτή εκφράζεται σε κάθε ποίημα;

2. Ποια κοινά στοιχεία μπορείτε να επισημάνετε στα χαρακτηριστικά του αγαπημένου προσώπου που τονίζονται σε κάθε ποίημα;

3. Ποια συναισθήματα βιώνουν τα ποιητικά υποκείμενα σε κάθε ποίημα;

ΙΙΙ. Μορφής

1. Ποιους κοινούς εκφραστικούς τρόπους μπορείτε να επισημάνετε στα ποιήματα;

2. Ο λυρισμός είναι κοινό γνώρισμα των παραπάνω ποιημάτων. Μπορείτε να διακρίνετε τις αποχρώσεις του σε κάθε ποίημα;

3. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, επιλέγεται το β΄ ρηματικό πρόσωπο;

---

[1] Η Μαρία Λαϊνά γεννήθηκε στην Πάτρα το 1947 και σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ασχολείται κυρίως με την ποίηση και το θέατρο. Τιμήθηκε με πολλά βραβεία (Κρατικό Βραβείο Ποίησης 1993, Βραβείο Καβάφη 1995, Βραβείο Γ΄ Προγράμματος για το συνολικό έργο της), ενώ πολλά έργα της  παίχτηκαν σε αξιόλογες θεατρικές σκηνές (Θέατρο Τέχνης, ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας κ.ά.).

[2] Μενδράκος Τ., Μικρές Δοκιμές, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1990, σ.17.

[3] Η μετάφραση του Ρώτα που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο είναι κάπως ελεύθερη.

[4] Παπαγεωργίου Κ.Γ., Η Γενιά του ’70, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1989, σ.30.